Çok hücreli, gelişmiş yapılı canlılarda organ ve sistemlerle gerçekleştirilen hayatsal olaylar tek hücreli canlılarda ve çok hücrelilerin her bir hücresinde "organel" denilen hücre içi yapılarıyla gerçekleştirilir. O halde her hücre organeli bir organ ya da sisteme karşılık gelmektedir. Her hücrenin tek basına canlılık özelliği gösterebilmesi organellerle mümkün olmaktadır. Sentrozom ve ribozom dışındaki organeller hücre zarına benzeyen bir zarla çevrilidir.
Hücreleri,yapı ve fonksiyon olarak mükemmel isleyen bir devlete benzetebiliriz. Çünkü yöneticisi ve diğer görevleri üstlenmiş ayrı birimleri vardır. Buna göre her organel bir görevden sorumlu bakanlar gibidir.
a.Endoplazmik Retikulum:Hücre zarından çekirdek zarına kadar uzanan,hücreyi ağ gibi örmesi,hücre içi kanallar sistemidir. Üzerinde ribozom bulunduranlara Granüllü E.R., bulundurmayanlara Granülsüz E.R. denir. Granülsüz E.R. daha çok yağlı maddelerin sentezini yapan yağ bezleri hücrelerinde veya steroit hormon sentezleyen salgı bezi hücrelerinde bulunur.
Granüllü E.R. ise protein sentezinin çok yapıldığı hücrelerde daha iyi gelismistir.E.R.ler hücre içine ve dışına madde taşınmasında ,bazı maddelerin depolanmasında görev yaparlar. Ribozomlar da sentezlenen proteinleri de golgiye taşırlar.
b.Ribozom:Işık mikroskobuyla görülmeyen çok küçük,zararsız organellerdir. Çekirdek zarı, E.R., sitoplazma sıvısı, kloroplast sıvısı ve mitokondri sıvısında bulunurlar. Hücrede her türlü protein ve RNA’dan yapılmışlardır. Büyük ve küçük alt birimden oluşurlar. Protein, enzim ve hormon sentezi hızlı olan hücrelerde daha çok bulunur. Birçoğu sitoplazmada yan yana gelerek polizom (poliribozom)ları oluşturur. Virüsler hariç bütün canlı hücrelerde bulunan temel organeldir.
c.Mitokondri:Memeli alyuvarı,bakteri ve mavi yeşil alglerin dışındaki bütün ökaryot hücrelerde bulunur. Hücrede enerji üretimini sağlayan oksijenli solunum merkezlerindendir. Enerji gereksinimi fazla olan hücrelerde sayıları fazladır.
Etraflarında hücre zarının yapısına benzeyen,ancak çift katlı olan bir zar sistemi bulunur. Dış zar düz ve esnek bir yapıya sahiptir. Gerektiğinde şişer ve büzülür. İç zar yüzeyi artırmak için mitokondri sıvısına (=matrix) doğru kıvrımlar yaparak krista denilen zar kıvrımlarını meydana getirir.
Oksijenli solunumda görev yapan ETS elemanları kristalar üzerinde bulunurken,krebs çemberi enzimleri sıvı kısmında bulunurlar.
Mitokondrinin kimyasal yapısında %60-65 protein,%35-40 lipit, ve çok az miktarda DNA, RNA ve ribozom bulunur.
Mitokondriler, gerektiği zaman bölünebilir, büyüyebilir ve kendileri için gerekli bazı proteinleri sentezleyebilir.
d.Golgi Aygıtı:E.R.den oluşmuştur. Birbirine paralel uzanmış kanalcık ve kesecikler şeklindedir. Salgı maddelerinin oluşturulması, paketlenmesi ve salgılanmasından sorumludurlar.
Pankreas, süt bezi, hipofiz gibi salgı bezlerinde, bitkilerin nektar bezlerinde, salgı dokusunda bol bulunur. Değişerek lizozomları meydana getirirler. Golgide kompleks bileşiklerin, karbonhidrat ve yağların sentezi de yapılmaktadır.
e.Lizozom:Golgi aygıtından meydana gelirler. Hücre içi sindirim enzimlerini taşıyan keseciklerdir. Hücreye fagositoz ve pinositozla alınmış ya da hücre içinde oluşturulmuş her türlü büyük moleküller lizozomlar tarafından sindirilirler.
Hücre yaslanınca lizozomlar patlar ve hücre kendini sindirir. Buna Otoliz denir. Kurbağa larvalarında kuyruğun kaybolması, ölmüş cesetlerin daha çabuk çürümesi bu intihar kesecikleriyle mümkün olmaktadır. Hücre organellerinin yenilenmesinde de lizozomların önemli görevleri vardır. Eksiyen hücreler veya organeller lizozomlarda otoliz olayıyla sindirilirler. Örneğin 1 gram karaciğer dokusunda bir saatte,bir milyar mitokondri sindirilip,yenileri yapılır.
f.Koful(Vakuol):Hücrede oluşan artık maddelerin ve fazla sıvıların depolandığı keseciklerdir. Hücre zarının içeriye doğru kıvrılmasıyla.E.R.dan,golgi aygıtından veya çekirdek zarından meydana gelebilir. Daha çok tek hücrelilerde ve bitki hücrelerinde bulunurlar. Hayvan hücrelerindeki kofullar çok az ve küçüktür.
Tek hücrelilerde kofullar önemli görevleri üstlenmişlerdir. Bunlardan besin kofulları hücre içine alınan maddelerin sindirilmesini,kontraktil
kofullar ise fazla suyun dışarıya atılmasını sağlar.
Kofulların bazıları ortaya çıkıp,görevleri bittikten sonra kaybolurlar.
Örneğin fagositoz ve pinositozla alınan besinlerin sindirilmesini sağlayan besin kofulları,sindirim kofulları ve boşaltım kofulları gibi.
Bitkilerde hücre yaslandıkça koful büyür. Çünkü tuzlu artıklar kofullarda biriktirilir. Kofullar plazmoliz’de küçülür. Deplazmoliz ve turgor’da büyür. Bitkilerden salgılanan bir çok koku maddesi koful öz suyundan dışarı atılır.
g.Sentrozom:Sadece hayvansal hücrelerde ve bazı basit yapılı alg ve mantar türlerinde bulunur. Silindir seklindeki iki sentriolden oluşur. Hücre bölünmesi sırasında eslenerek hücrenin kutuplarına çekilir ve iğ ipliklerini tutarlar. Bu sayede kromozom takımlarının ayrılması sağlanır.
Her sentriol 9 adet protein yapıdaki tüp demetinden meydana gelmiştir. Bitki hücrelerinde sentrozom bulunmadığından iğ iplikleri sitoplazmadaki proteinlerden doğrudan oluşturulur.
g.Plastidler:Sadece bitki hücrelerinin sitoplazmasında bulunan organellerden birisidir. Şekilleri küre,oval,iğ ya da iplik biçimindedir. Plastidler hücreyle beraber gelişerek görevine uygun sekil ve renk kazanırlar. Renklerine ve görevlerine göre plastid çeşitleri üç grupta incelenmektedir.
Kloroplastlar:Yeşil renkli plastidlerdir. Bitkilerin farklı organlarına ait hücrelerde değişik sayılardadırlar. Kloroplastlar yapraklarda,genç dallarda,olmamış sebze ve meyve hücrelerinde çok sayıda bulunmaktadır. Çiçek ve kök hücreleri gibi,bazı bitki hücrelerinde kloroplast bulunmayabilir. Kloroplastın kimyasal yapısını protein,karbonhidrat,yağ,klorofil,DNA ve RNA oluşturmaktadır. Kloroplast fotosentez olayının gerçekleştiği organeldir. Kloroplast çift katlı hücre zarı ile çevrilidir. Stroma ve
Granum olmak üzere iki kısımdan yapılmıştır.
Stroma:Kloroplastın içini dolduran renksiz bir ara maddedir. DNA,RNA,
Ribozom ve fotosentez enzimleri stroma da bulunmaktadır. Bu nedenle kloroplastlar kendi enzimlerini yapabilir ve çekirdekten bağımsız çoğalabilirler.
Granum:Ara madde içine gömülmüş disk ve diskleri birbirine bağlayan lamellerden oluşmuştur. Bu yapıların en küçük birimine tilakoid denir.
Tilakoidler biraya gelerek granumu,granumlarda biraya gelerek granayı oluştururlar. Bu lamelli yapı Işık enerjisinin en ekonomik şekilde kullanımını sağlar.
Klorofil pigmentleri bu tilakoidlerin arasına yerleşmiştir. Klorofiller Yeşil bitkilerde kloroplastlarda bulunurken, bakteri ve mavi-Yeşil alglerde sitoplazmaya dağılmış şekilde bulunur. Klorofil pigmentinden yoksun bitkilerde albinoluk görülür. Albinoluk kısmi olabilir;o zaman bitki alacalı bir görünüm alır.
|  anasayfa   |  sayfa başı  |   geri  |