Özelleştirme; milli ekonomi içerisinde, kamunun rolünün asgariye indirilmesi veya tamamen kaldırılmasıdır. Millileştirmenin tam tersidir. Bu anlamıyla özelleştirme sadece kamu kuruluşlarının elden çıkarılması değil, piyasanın tam anlamıyla serbest piyasa koşullarına uygun hale getirilmesi, devletin elini ekonomiden neredeyse tamamen çekmesidir. Dar anlamı ile ise, özelleştirme;sadece kamu iktisadi teşekküllerin mülkiyet ve yönetiminin özel sektöre devredilmesi anlamına gelir. Bu tür özelleştirmeden bahsedilebilmesi için mülkiyet devri şarttır. KİT’lerin en az %51’lik hissenin özel sektöre devredilmesi gerekir.
Özelleştirmenin Amaçları:
1-)Ekonomik Amaçlar:
a-)Verimliliği ve etkinliği arttırmak:Kamu kuruluşlarının kar amacı gütmemesi, genel olarak rekabetten uzak olması kuruluşun, ekonominin kıt kaynaklarını kullanması ise ekonomideki verimliliği azaltmaktadır.
b-)Piyasa ekonomisini güçlendirmek:Dünyada şuanda kabul gören ekonomik görüş, liberal piyasa ekonomisidir. Piyasa ekonomisi globalleşmeyle birlikte hızla yayılmakta, dış ticarete açık olan ülkeleri kendi kurallarına uymaya zorlamaktadır. Rekabet koşullarının düzeltilmesi güçlü bir özel sektör, devletin ekonomiden elini çekmesi gibi politikalar serbest piyasa ekonomisinin öncelikli koşullarıdır.
c-)Sermaye piyasasını geliştirmek:Sermaye piyasası derin ve sağlam olan ülkeler, krizden çok daha rahat çıkabilmektedir. Sermayenin tabana yayılmasında en önemli araçlardan biri olan sermaye piyasaları, liberal piyasa ekonomisinin en önemli faktörlerinden birini oluşturmaktadır.
d-)Döviz gelirlerini arttırmak:KİT’lerin yabancı şirketlere satılması, ülkeye yapılan yatırımları arttırmakta,
hazineye döviz girmesini sağlamaktadır.
2-)Mali Amaçlar:KİT’lerin satılmasından elde edilen kaynaklarla, iç(vergi) ve dış(borç) finansman kaynaklarına alternatif sağlanır. Ayrıca devlet bütçesi üzerindeki KİT finansman yükü azalır.
a-)Hazinenin KİT’lere sağladığı mali desteğin asgariye indirilmesi
b-)Devlete gelir sağlamak
c-)Yabancı sermayenin teşvik edilmesi
d-)Modern teknoloji ve yönetim tekniklerinin cezb edilmesi
ÖZELLEŞTİRMENİN DEZAVANTAJLAR
*Bir işletmenin mülkiyet biçimi onun verimli olmasıyla doğrudan alakalı değildir.
Etkinlik açısından önemli olan piyasada rekabetçi koşulları oluşturmaktadır. Bunu Yapabilmek içinde özellikle gelişmekte olan ülkelerde devlet işletmeciliği ile önemli hatta kaçınılmaz olabilir.
*Güçlü uluslar arası sermayenin de dayatmasıyla Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde girişilen özel uygulamaları tüketici ve çalışanlarında haklarına karşı ciddi bir saldırı niteliği taşır.
*Özelleştirmeyle monopolleşme derecesi arttığı taktirde, tüketicilerde daha yüksek fiyatlarla karşı karşıya gelecektir.
*Kalkınma aşamasında bir ekonomi olan Türkiye, belirli sektör ve düzeylerde planlama ihtiyacı içerisindedir. Devlet işletmeciliği planlama sürecinin en önemli uygulama aracıdır. Planlama kavramının yerleşmesi ve planın uygulanabilmesini sağlamak için devlet işletmeciliğine ihtiyaç vardır.
*Özelleştirme ile kamu kesimindeki güçlü üretim araçlarının az sayıda sermayedar çevresine devredilmesi bu araçlar üzerinde söz hakkı devredilmiş demektir. Bu durum toplumun ekonomik geleceğine ait söz hakkının dar bir çerçeveye terk edilmiş olması sonucunu doğurur.
*Özelleştirmenin içeriği kadar hangi ortamda yapıldığı da önemlidir. Dış ve iç koşulların ağır dayatmasıyla yapılan özelleştirme bir yandan ülkede kaynak dağılımını bozarken, diğer yandan da ülke dışına kaynak aktarmaktadır.
*Özelleştirme sonucu kamu açıkları kısa dönem için küçülebilir ve enflasyon denetlenebilir.
Bu olumlu gözüken sonuçlar kitlesel işsizlik, fakirleşme ve toplumsal huzursuzluklar da yaratabilir.
IMF VE DÜNYA BAMKASININ ETKİLERİ
Gelişmiş ülkelerde özelleştirmenin en önemli nedenleri serbest piyasa ekonomisi Modelini uygulayarak piyasa ekonomisine işlerlik kazandırmaktadır. Fakat az gelişmiş ülkelere bakıldığında durum biraz değişiktir. AGÜ’lerde özelleştirme çalışmaları daha çok zorlama sonucu ortaya çıkmaktadır. Özelleştirmenin yapılmasını teşvik eden ve zorlayan kuruluşların başında Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası gelmektedir. IMF ve Dünya Bankası tarafından AGÜ sanayileşme stratejisi sunulmuş ve bu ülkelere piyasa ekonomisinin avantajları;liberalleşmesi ve istikrar gereksiniminin önemi anlatılarak özelleştirmenin bu düzenlemelerin bir parçası olduğu gösterilmiştir. IMF ve Duaya Bankasının sunduğu istikrar programlarında özel sektör girişimleri büyüme ve kalkınmanın gerekçesi olarak gösterilmiş ve devleti altyapı yatırımları dışında ekonomiye yatırımlarda bulunmaması ve kamu girişimlerinin satılması önerilmiştir.
Dış ödemeler bilançosu ve devlet bütçesi açıkları arttıkça bu iki kuruluşun özelleştirme yapmayı destekleme gücü de artmaktadır. Dünya Bankası tarafından gelişmekte olan ülkelere çeşitli krediler verilmektedir. Bu kredilerin yarısı;kamu kuruluşlarında yapılacak iyileştirmeler karşılığında, diğer yarısı KİT’lerin özelleştirilmesi, kamu harcamalarının kısılması, kamu hizmetlerinin serbestleşmesi gibi koşulların yerine getirilmesi karşılığında verilmektedir.
ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ
1-)DAR ANLAMDA ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMİ(Mülkiyet Devri)
a-)Direk Satış Yöntemi
b-)Hisse Senedi Satış yoluyla satış yöntemi
A-Yurtiçi sermaye Piyasası Kanalıyla Hisse senedi satışı
i)1. el piyasasında hisse senedi satışı
ii)2. el piyasasında hisse senedi satışı
iii)Hisse senetlerinin aracı kurumlara veya aracı kurumlar eliyle satışı
B-Yurtiçi Sermaye Piyasası Kanalıyla Hisse senedi satışı
2-)GENİŞ ANLAMDA ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ
1-)Finansal Kiralama
2-)Yönetim Devri Yöntemi
3-)Ortak Girişim Yöntemi
4-)İhale Yöntemi
5-)İmtiyaz Yöntemi
6-)Yasal-Kurumsal Serbestleşme Yöntemi
7-)Tüketiciye yardım
1-)DAR ANLAMDA ÖZELLEŞTİRME:Özelleştirme denince ilk akla gelen, kamu mülkiyetinin satışı, uygulamada 2 şekilde görülmektedir. Birincisi kamu aktiflerinin tamamının veya bir kısmının blok satışıdır. İkincisi ise kamu kuruluşlarının öz kaynaklarının hisse senedi ihracı yoluyla özel kişi veya kurumlara devridir. Birincisine direk satış yöntemi, diğerine hisse senedi satış yöntemi denmektedir.
a-)Direk satış yöntemi:Kamu girişimlerinin aktiflerinin kısmen veya tamamen satışı söz konusudur. Bu yöntemde kamu iktisadi girişiminin tüm aktiflerinin özel kişi veya kurumlara devredilmesi halinde bütün özelleştirme, aktiflerinin bir kısmının devri halinde ise kısmi özelleştirme söz konusudur.
Direk satış yönteminin uygulanabilmesi için işletmelerin mali performanslarının iyi olması, gerek sermaye gerekse aktifler yönünden çok büyük olmaması gereklidir.
Özellikle bütün
özelleştirme halinde özel kesimin çok büyük sermayeye sahip kamu iktisadi girişimlerini satın alması oldukça zordur. Bu nedenle direkt satış yöntemi düşünülürken özel kesimin satın alma imkanları da dikkate alınmalı, gerekirse birkaç firmaya veya bir konsorsiyuma satış yapılmalıdır. Bu yöntem daha hızlı uygulana-bilmesi ve değerlemenin daha kolay yapılabilmesi nedeniyle diğer yöntemler tercih edilebilir. Ancak bunun en önemli dezavantajı , hisse senetlerinin satışı söz konusu olmadığından dar anlamda devlet malvarlığının satışı ile sınırlı kalması ve özelleştirmeden beklenen diğer yararları(sermaye piyasasının gelişmesi, sermaye mülkiyetinin tabana yayılması, küçük tasarrufların hisse senetlerine yönelmesi gibi) sağlamaktan uzak bulunmasıdır.
b-)Hisse Senedi satışı Yoluyla Satış Yöntemi:Özelleştirmede genellikle hisse senedi satış yöntemi uygulanır. Bu yöntemde, kamu iktisadi girişimlerinin öz kaynakları tama-men veya kısmen özel kişi yada kurumlara hisse senetleri vasıtasıyla devri söz konusudur. Hisse senedi satış yoluyla özelleştirme ancak sermayesi paylara bölünmüş sermaye şirketlerinde söz konusudur. Özelleştirmeye en uygun şirket anonim şirkettir. Çünkü anonim şirketlerde hisse devri , limitet şirketler ve hisseli komandit şirketlere oranla daha kolaydır. Diğer yandan uygulamada bu yöntemin başarısı halkın hisse senetleri konusun-da bilinçlendirilmesine bağlıdır.
Hisse
senedi satış yöntemi, hisse senetleri yurt içinde ve yurt dışında satılabilir. Yurt İçinde, hisse senetleri başlıca birinci ve ikinci el piyasasında aracı kurumlara veya aracı Kurum vasıtasıyla satılabilir.
2-)GENİŞ ANLAMDA ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ
1-)Finansal Kiralama:Belirli bir süre içim kiralayan ve kiracı arasında düzenlenen üretici kiracı tarafından seçilip, kiralayanca satın alınan malın mülkiyeti kiralayanda,
kullanımı ise kiracıda olan bir anlaşmadır. Kiralanan malın kullanımı belirli bir kira karşılığında belli bir süre kiracıya bırakılmaktadır.
2-)Yönetim Devri Yöntemi:Bu yöntem finansal kiralamada olduğu gibi bir mülkiyet devrini öngörmektedir. Yönetim devri, devlete ait bir işletmenin yönetim hakkının ve Denetiminin bir ücret karşılığında belirli bir süre için özel bir firmaya devredilmesidir. Bu uygulama, şirkete yabancı firmanın deneyimlerinden, teknolojik ve yönetsel birikiminden yararlanma imkanı vermektedir.
3-)İhale Yöntemi:Bu yöntemde kamusal mal ve hizmetlerin arzı, yapılan bir ihale ile özel kesime devredilmektedir. Sözleşme yapılacak özel kişi veya kurumlar ihale ile belirlendiğinden, sözleşmede sağlanacak tasarrufun en üst düzeye çıkması büyük bir olasılıktır. Sözleşme yöntemi özellikle belediye hizmetlerinde yaygın olarak uygulanmaktadır.
4-)İmtiyaz Yöntemi:Özellikle doğal tekel söz konusu olan üretim faaliyetlerinde uygulanan bir yöntemdir. Doğal tekelin söz konusu olduğu üretim alanları bir sözleşme ile özel kesime devredilmektedir. Diğer bir deyişle;mevcut doğal tekel, kamudan piyasa ekonomisine geçmektedir. Burada önemli olan nokta;pazarlık sürecidir. Yapılacak Pazarlık sonucunda imtiyaz, sözleşmede nitelikleri belirlenen mal ve hizmeti en düşük bedelle piyasaya sunmayı kabul eden firmaya verilmelidir.
5-)Yasal-Kurumsal Serbestleşme Yöntemi:Özelleştirme benzer kavramlardan biri yasal kurumsal serbestleşmedir. Kamu ekonomisi sınırlarını daraltmaya yönelik bir iktisat politikası aracıdır. Temel amacı;sektörde rekabetin canlandırılmasıdır.
6-)Tüketiciye Yardım:Özelleştirmenin bir diğer yöntemi de tüketicilere mal ve hizmet satın alımı için yapılan parasal yardımlardır. Burada devlet kişilere kamu hizmetini bizzat sunmak yerine, sunulacak hizmetin karşılayabilmelerine olanak vermektedir.
|  anasayfa   |  sayfa başı  |   geri  |